Patlama riski bulunan mahallerde yangın algılama ve alarm sistemlerinin yalnızca EN 54 gibi ürün performans standartlarına uygun olması yeterli değildir; ekipmanın aynı zamanda patlayıcı ortamlarda güvenle çalışabileceğini belgelemesi gerekir. Avrupa Birliği’nin ATEX Direktifi (2014/34/AB) ve buna paralel uluslararası IEC 60079 serisi, bu güvenliği tanımlar.
Rafineri, petrokimya, tahıl siloları, un değirmenleri, batarya üretimi, LNG/LPG tesisleri ve tozlu prosesler gibi pek çok endüstride, yanıcı gaz/buhar ve/veya tozla oluşan patlayıcı atmosferler dönemsel veya sürekli ortaya çıkabilir.
Yangın algılama sistemleri bu ortamlarda iki temel riskle karşı karşıyadır:
- Kendisi bir tutuşturucu kaynağa dönüşme riski (kıvılcım, sıcak yüzey, statik elektrik vb.),
- Patlamaya dayanıklılık ve iş sürekliliği (patlama sonrası bütünlük, koruma tipine uygun sızdırmazlık).
ATEX sertifikası, ekipmanın bu riskleri yönetme kabiliyetini doğrular. Böylece, EN 54 performans gereklerinin yanında “patlayıcı atmosferlerde emniyet” boyutu da garanti altına alınır.
ATEX’in kapsamı ve işaretlemeleri; bölge sınıflandırması, ekipman grupları/kategorileri, koruma tipleri (Ex i, Ex d, Ex e, Ex t vb.) ve kurulum–bakım gereklilikleri açısından, yangın algılama sistemlerinin kritik bileşenleri olan dedektörler, butonlar, flaşörler, flaşörlü sirenler ve sirenler özelinde ele alınmaktadır.
ATEX’in Temelleri: Kapsam, İşaretleme ve Uyum
ATEX 2014/34/AB, patlayıcı atmosferlerde kullanılacak ekipman ve koruyucu sistemlerin tasarım, üretim ve uygunluk değerlendirmesini düzenler. Bu noktada önemli sınıflandırmalar yapılır:
- Ekipman Grupları (Equipment Groups)
Grup I: Yeraltı madenleri ve grizu (metan) riski olan ortamlar.
Grup II: Yerüstü endüstriyel tesislerde gaz ve buhar bulunan ortamlar.
Grup III: Yerüstü endüstriyel tesislerde yanıcı toz bulunan ortamlar.
- Ekipman Kategorileri (Equipment Categories)
Her grup içinde cihazlar risk seviyesine göre kategorilere ayrılır:
Kategori 1: Çok yüksek koruma (Zone 0 veya Zone 20 – sürekli patlayıcı atmosfer).
Kategori 2: Yüksek koruma (Zone 1 veya Zone 21 – patlayıcı atmosferin muhtemel olduğu yerler).
Kategori 3: Normal koruma (Zone 2 veya Zone 22 – patlayıcı atmosferin nadiren oluştuğu yerler).
- Patlayıcı Ortam Tipi (Gas/Dust)
G: Gaz ve buhar ortamları için.
D: Toz ortamları için.
- Gaz Grupları (Gas Groups)
Patlayıcı gazların ateşlenme kolaylığına göre sınıflandırma:
IIA: Propan gibi daha az tehlikeli gazlar.
IIB: Etilen gibi orta seviyede tehlikeli gazlar.
IIC: Hidrojen ve asetilen gibi en tehlikeli gazlar.
- Sıcaklık Sınıfları (Temperature Classes)
Cihazın yüzey sıcaklığının ulaşabileceği maksimum değer ile ilgili sınıflandırma:
T1: 450 °C
T2: 300 °C
T3: 200 °C
T4: 135 °C
T5: 100 °C
T6: 85 °C
Buradaki değer, cihazın yüzey sıcaklığının patlayıcı gazın tutuşma sıcaklığını geçmemesini garanti eder.
Koruma Tipleri ve Yangın Algılama Bileşenlerinin İlişkisi
ATEX, farklı koruma tipleri tanımlar. Yangın algılama cihazlarında tipik karşılıkları:
- Ex i (intrinsically safe – kıvılcım güvenlikli): Devre enerjisi ve sıcaklığı tutuşturma seviyesinin altında sınırlandırılır. Adresli/konvansiyonel dedektörler, butonlar sıkça Ex i olarak seçilir. Galvanik izolatör veya Zener bariyer ile IS loop tasarlanır (EN 60079-11).
- Ex d (flameproof/alev sızdırmaz): İç patlamayı muhafaza edip alevin dışarı sızmasını engelleyen mahfaza. Sirenler, flaşörler, flaşörlü sirenler gibi daha yüksek güç çeken cihazlarda yaygındır.
- Ex e (increased safety): Normalde kıvılcım üretmeyen ekipmanda arızada dahi kıvılcım/sıcaklık riski azaltılır. Terminal kutuları, bağlantı kutuları ve bazı alarm cihazlarında kullanılır.
- Ex t (toz korumalı): Toz ortamında muhafaza ile koruma (EN 60079-31). Tozlu proseslerdeki siren/flaşör seçiminde kritiktir.
- Ex m (enkapsülasyon), Ex p (basınçlandırma), Ex n (non-sparking, Zone 2) daha nadir durumlarda tanımlama olarak görülebilir.
Koruma tipi, bölge ve cihaz sınıfı ile birlikte düşünülmelidir; örneğin Zone 0 gaz ortamında Ex ia kıvılcım güvenlikli dedektör ve buton tercih edilirken, Zone 1’de Ex ib veya Ex d muhafazalı ürünler kullanılabilir.
İşaretleme örnekleri:
- II 2G Ex db IIC T4 Gb
Anlamı:
II: Yüzey endüstrisi (madencilik dışı)
2G: Kategori 2, gaz ortamı → Zone 1’de kullanılabilir
Ex db: Alev sızdırmaz muhafaza (flameproof) + ek koruma
IIC: Hidrojen/asetilen gibi en tehlikeli gaz gruplarına uygun
T4: Maksimum yüzey sıcaklığı 135 °C
Gb: Yüksek seviye ekipman koruması (EPL)
Bu örnek işaretli bir flaşörlü siren, Zone 1 ortamındaki bir LPG dolum tesisinde güvenle kullanılabilir.
- II 1D Ex ia IIIC T85°C Da
Anlamı:
II: Yüzey endüstrisi (madencilik dışı).
1D: Kategori 1, toz ortamı → Zone 20’de (sürekli patlayıcı tozlu ortam) kullanılabilir.
Ex ia: Kıvılcım güvenlikli (intrinsically safe, en yüksek koruma seviyesi).
IIIC: İletken tozlar (örn. metal tozları) için uygun.
T85°C: Cihaz yüzey sıcaklığı en fazla 85 °C’ye kadar çıkabilir (tutuşturma sıcaklığının altında kalır).
Da: “Dust” için çok yüksek koruma seviyesi (Equipment Protection Level).
Bu işaretlemeye sahip bir ısı dedektörü, örneğin alüminyum tozu bulunan bir metal işleme tesisinde (Zone 20) güvenle kullanılabilir.
Yangın Algılama ve Alarm Cihazları İçin EN-54 ve ATEX Gereklilikleri ve Tasarım İlkeleri
Patlayıcı ortam uygunluğu için, bir cihazın hem ilgili EN 54 standardına hem de doğru ATEX işaretlemesine sahip olması şarttır. Saha uygulamalarına geçilmeden önce her iki uygunluğun belgeleri birlikte talep edilmelidir.
